Niks te zien, van alles te beleven

Audio is aan een flinke opmars bezig. Denk aan de populariteit van podcasts, de social audio-app Clubhouse en de audio-only optie bij Netflix. Een collectief van makers experimenteert met audio om cultuur op locatie te ontsluiten. Kunst en cultuur beleef je meestal via je ogen. Als er geen objecten zijn om te laten zien of je bezoekers zijn visueel beperkt, is er geen beleving. Kan dat ook anders? Ja hoor, met audio.

Dit artikel liever door middel van audio beleven? Beluister het stuk hieronder, ingesproken door auteur Sophie Heijkoop.

Ontwikkelaar van mediaconcepten Paul van der Ham is onderdeel van het collectief ‘Cultuur met je oren’. Samen met onder andere tentoonstellingsontwerper Johan Akkerman werkt hij aan het ontsluiten van verhalen die niet gezien kunnen worden. Paul vertelt hoe audio kan bijdragen aan een meer inclusieve publieksbeleving.

Location-based audiobeleving

Volgens Het Oogfonds zijn er in Nederland ruim 250.000 mensen met een visuele beperking. Paul en zijn collega’s realiseerden zich dat er in veel musea maar weinig te beleven valt voor blinden en slechtzienden, omdat veel musea vooral gericht zijn op beeld. Paul; “Dat is jammer. Je kunt je publiek zoveel meer ervaringen bieden via verschillende zintuigen. Wij, als collectief in samenwerking met diverse instellingen, vinden dat zij ook recht hebben op een goede museumervaring.”

Eén van de projecten waar Aart Jan van der Linderen uit het collectief aan werkte is Voorland Groningen. Met deze crossmediale beleving wordt een gebied in Groningen ontsloten door een fotoboek, een radiodocumentaire en een locatie-gebaseerde audiobeleving. Paul ziet het als een manier om een museum naar andere plekken te brengen: “Je kunt tijd- en locatie-onafhankelijk denken. In het afgelopen jaar zie ik veel instellingen aan de slag gaan met digitalisering vanuit het idee dat je een museumervaring als uitgangspunt neemt en dat vertaalt naar een video, een audioverslag of een 360-graden ervaring. Dat is denken binnen de box. Vanuit de veilige muren van je instelling. Durf met digitale middelen je nek uit te steken en erfgoed met een nieuwe taal dichter bij je (nieuwe) publiek te brengen.”

Met ‘Voorland Groningen’ loop je door het Groningse landschap met een kaart op je telefoon. Onderweg ontmoet je de bewoners van de plekken waar je langs komt. Ze vertellen over het veranderende landschap, vanuit verleden en toekomst. Paul: ‘Dat is met recht een onderdompelende ervaring, met relatief eenvoudige middelen gerealiseerd.’

Een ander voorbeeld is een audiobeleving voor een nieuw museum over de Tachtigjarige Oorlog in Groenlo: ‘Museum 1627’. Daarbij kan de bezoeker als journalist door de Oude Calixtuskerk lopen en een microfoon richten op voorwerpen en personages die hij of zij tegenkomt. Paul: ‘In je rol als journalist is het aan jou om de verschillende verhalen en invalshoeken naast elkaar te leggen. Om keuzes te maken en daarbij een duidelijk standpunt te kiezen. Door voor audio te kiezen, worden die perspectieven hoorbaar.’

Audio voor inclusieve publieksbeleving

Een ander project dat ‘cultuur met je oren’ ontwikkelde is het project Blikvanger van het Voerman Stadsmuseum Hattem. Bezoekers met een visuele beperking lopen door het museum en ervaren de collectie in binaurale (3D) audio. Daarmee won het museum de derde prijs van het RAAK stimuleringsfonds van het Oogfonds, dat met deze prijs initiatieven ondersteund die zorgen voor een inclusieve museumervaring voor mensen met een visuele beperking.

Voor ‘Blikvanger’ werkte het collectief samen met Marjolein. Zij heeft een erfelijke ziekte, waardoor ze vanaf haar geboorte slechthorend is en vanaf haar 22e steeds minder is gaan zien. Paul vertelt dat ze bij de start van het project met Marjolein door het Voerman Stadsmuseum Hattem hebben gelopen: ‘We ontdekten dat haar zaken opvielen, waar wij makkelijk aan voorbij liepen. Zo vond ze de krakende trap en zware deur interessant, de echo in de ruimte, de positie van de mensen om haar heen, en ook de geur van een beeld van was. Haar focus lag anders. Dat hielp ons het museum ook anders te beleven.’

Het collectief werkt dus met een inclusief ontwerpproces. De ontwikkelde audiobeleving is daardoor meer dan de traditionele audiotour die veel musea aanbieden. Het werkt met binauraal geluid, dat is geluid dat je ruimtelijk om je heen hoort. Het wordt opgenomen met een speciale techniek waarbij de microfoons op dezelfde plek als je oren zitten, waardoor de ruimtelijkheid net zo klinkt als gewoon via je oren. Die ruimtelijkheid voelt voor mensen met een visuele beperking levensecht. Marjolein zei erover: ‘het voelt alsof de schilder mij meeneemt op reis zijn schilderijen in. Ik leer hem kennen, ik ervaar zijn schilderijen en zijn werkproces’

Ontwerper Johan Akkerman; “Naast audio hebben we ook ingezet op tactiliteit, zo is er in samenwerking met Dedicon een reliëf gemaakt van één van de schilderijen, en kun je bij het item over de beeldhouwer Bé Thoden boetseerwas, steen en hout voelen.”

De opmars van audio

Waarom is audio zo’n krachtig medium voor digital storytelling? Paul is er al lang door gefascineerd, hij begon zijn carrière als radiomaker en podcastmaker: ‘Ik denk dat audio als geen ander medium sterk is in het creëren van intimiteit. Het raakt aan onze behoefte om meer en meer ondergedompeld te worden. We verlangen naar nabijheid. De plek van audio in het medialandschap is drastisch aan het veranderen. Er wordt zelfs gezegd: audio is de nieuwe video. Daar kun je als culturele instelling op inspelen. Door met audio aan de slag te gaan. Hoe zou je jouw collectie met audio nog dichter bij je publiek kunnen brengen? Je kunt alles hoorbaar maken.’

Paul geeft nog enkele tips voor wie audio wil inzetten om verhalen te vertellen:

Tip: Geef bestaande verhalen een nieuw leven via audio

Onderwerpen die zich goed lenen voor audio, zijn het persoonlijk leven van de kunstenaar, zoals het Van Gogh Museum liet horen met de podcast Van Gogh belicht: de brieven. Daarin lezen bekende Nederlanders voor uit de beroemde brieven van Vincent van Gogh en vertellen wat hen persoonlijk raakt.

Tip: breng je publiek dichterbij

Reflectie op een onderwerp met verschillende sprekers, of een zoektocht naar de herkomst van een stuk uit de collectie, leent zich om met audio je publiek dichterbij je onderwerp te brengen.

Tip: Experimenteer met nieuwe digitale middelen

Naast verhalen of een kijkje achter de schermen is er nog veel meer mogelijk. Het Mauritshuis vroeg bijvoorbeeld aan bekende muzikanten een liedje lieten maken bij een schilderij. The Kik maakte een sfeervol liedje bij het schilderij van Jakob Omphalius en Elisabeth Bellinghousen, geschilderd door Bartholomäus Bruyn

Tip: Heb lef, denk groot

Dit soort projecten zijn zeker niet alleen haalbaar voor grotere instellingen met enorme budgetten. Daphne Maas is directeur van het Voerman Stadsmuseum Hattem, een organisatie met voornamelijk vrijwilligers, Daphne wordt zelf voor 1 dag per week betaald: ‘Wellicht is juist het feit dat we als museum klein zijn een voordeel. Als ik zelf een idee heb, of als ik benaderd word door samenwerkingspartners voor een out-of-the-box idee, dan kunnen we juist door deze kleinschaligheid snel schakelen en zijn we heel erg flexibel. Het antwoord op samenwerkingsvragen is dan ook vaak: ja, natuurlijk! Het is wel belangrijk dat je iemand moet hebben om je plannen goed te kunnen verwoorden voor subsidieverstrekkers. Het Blikvanger-project kon ook snel beslist worden en het hoefde niet meteen heel groot te worden. Implementeren in een klein museum gaat ook veel makkelijker. Een belangrijk punt is ook dat je de juiste mensen vindt om een goed team samen te stellen voor de realisering van de plannen.’

Tip: Ontwerp inclusief

Je kunt zoveel meer, als je je inleeft in de beleving van mensen met een beperking. De storyline voor Blikvanger werd samen met Marjolein bedacht. Door haar ervaring als slechtziende bij het ontwerpen te betrekken, sluit de uiteindelijke beleving goed aan op deze doelgroep. Verdiep je in je bezoeker van de subcategorie vanuit het principe van, voor en door iedereen. Zie voor meer informatie bijvoorbeeld de website van OF/BY/FOR/ALL.

Het doel wat het collectief samen met het Voerman Stadsmuseum Hattem formuleerde was een gelijkwaardige museumervaring te creëren voor mensen met en zonder visuele beperking. Johan Akkerman; “Al bij de entree van het museum wordt de vraag gesteld wie neemt wie mee in deze tour, de ziende de blinde, of andersom. Ik heb bij het vertalen van de schilderijen gezocht naar de fascinatie van de kunstenaar, wat wilde hij overbrengen? Dit hebben we geprobeerd in audio te vangen.”

Dit artikel verscheen ook op de website van DEN Kennisinstituut cultuur & digitalisering, kennisinstituut cultuur & digitale transformatie. Auteur: Sophie Heijkoop, adviseur bij DEN.